Informatie voor het bibliotheeknetwerk
Mijn bladwijzers

Bijzondere bibliotheken

Onderzoeksartikel
Laatst bijgewerkt: 13 april 2023
Naast de openbare bibliotheek kent Nederland ook andere soorten bibliotheken. Denk bijvoorbeeld aan de universiteitsbibliotheek, de christelijke bibliotheek en de gevangenisbibliotheek. De boeken in deze bibliotheken zijn niet voor iedereen beschikbaar. Andere bibliotheken zijn wel publiekelijk toegankelijk, maar onderscheiden zich door hun bijzondere locatie, zoals op stranden, stations en in woonwijken. Vaak gelden in deze bibliotheken andere richtlijnen voor het collectioneren en uitlenen van de materialen.
Lezen

Wetenschappelijke bibliotheek

Naast openbare bibliotheken kent Nederland ook verschillende wetenschappelijke bibliotheken. Vaak zijn deze verbonden aan een universiteit (een zogeheten universiteitsbibliotheek, afgekort tot UB) of hogeschool. De fysieke en digitale boeken en andersoortige informatie die deze bibliotheken huisvesten, kunnen meestal enkel worden ingezien door en uitgeleend aan de studenten en medewerkers van de instelling in kwestie. Deze informatie fungeert ter ondersteuning van het onderwijs en het onderzoek dat aan de instelling plaatsvindt. Hierin vindt echter een omslag plaats: er wordt steeds meer naar gestreefd onderzoek dat van publiek geld is gefinancierd ook openbaar toegankelijk te maken (open access). Dit kan onder meer nuttig zijn voor journalisten, zelfstandig onderzoekers en alumni die zich na hun afstuderen in een bepaald onderwerp willen blijven verdiepen (KB, 2020a). De universiteitsbibliotheek is vaak onderverdeeld in verschillende faculteitsbibliotheken, die bijvoorbeeld specifieke informatie bevatten over de verschillende wetenschapsspecialisaties. Anders dan bij een openbare bibliotheek het geval is, wordt bij een wetenschappelijke bibliotheek in de regel niet gesaneerd. Dit type bibliotheek heeft, kortom, een bewaarfunctie. In het geval van oudere werken is daarvoor vakspecifieke kennis nodig. De oudste universiteitsbibliotheek van Nederland is die van de Leidse universiteit: deze stamt uit 1575 (Universiteit Leiden, 2020).

PLUSbibliotheken: openbare bibliotheken met een wetenschappelijke functie

Op 14 plekken in Nederland zijn openbare bibliotheken met een wetenschappelijke functie te vinden: de zogeheten PLUSbibliotheken, voorheen WSF-bibliotheken. Deze doorgaans grotere bibliotheken collectioneren wetenschappelijke literatuur op hbo+-niveau. Tot 2017 waren deze vestigingen veelal de erfgenamen van oude stadsbibliotheken met een bijzondere collectiefunctie. Tot 2019 konden alleen deze bibliotheken landelijk leveren. Vanaf medio 2019 kunnen, naar aanleiding van het gezamenlijk collectieplan en de herijking van de plusfunctie, alle bibliotheken landelijk leveren via het interbibliothecair leenverkeer (KB, 2019).

De PLUSbibliotheken zijn Tresoar (Leeuwarden), ZB Middelburg, de nieuwe bibliotheek | Stad (Almere), Centre Céramique (Maastricht), Centrale Bibliotheek (Den Haag), Bibliotheek de Witte Dame (Eindhoven), Athenaeum Bibliotheek (Deventer), Groningen Forum: Centrum (Groningen), de Bibliotheek Zuid-Kennemerland (Haarlem), OBA Oosterdok (Amsterdam), de Bibliotheek Utrecht (Utrecht), de Bibliotheek Tilburg Centrum (Tilburg), Bibliotheek Rotterdam (Rotterdam), de Bibliotheek Rozet (Arnhem).

Museumbibliotheek

Veel musea hebben een eigen museumbibliotheek, vaak met dezelfde focus als de collectie van het museum in kwestie. De bibliotheek van een kunstmuseum kan bijvoorbeeld boeken over bepaalde kunstenaars, werken en stromingen bevatten, maar bevat ook met enige regelmaat boeken gemaakt door kunstenaars, die als onderdeel van de kunstcollectie worden beschouwd (Voorlinden, 2020). Deze informatie over de collectie kan bijvoorbeeld worden gebruikt bij de opbouw van nieuwe tentoonstellingen en het uitbreiden van de collectie. Ook kan deze dienen voor het documenteren over en onderzoeken van de huidige collectie, de conservatie van objecten en de informatievoorziening richting het publiek (VVBAD, 2020a). Nederlandse musea met een eigen bibliotheek zijn onder meer het Stedelijk Museum in Amsterdam, het Amsterdamse Rijksmuseum, het Utrechtse Centraal Museum, het Fotomuseum in Rotterdam en het Wassenaarse museum Voorlinden. Niet alleen kunstmusea hebben bibliotheken: ook natuurhistorische en volkenkundige musea hebben vaak hun eigen boekencollectie. Steeds vaker is die publiekelijk toegankelijk (KB, 2020b; Salu, 1994).

Bedrijfsbibliotheek

Een bedrijfsbibliotheek staat in dienst van een specifieke organisatie, en heeft daardoor een heel eigen collectieprofiel. Een dergelijke bibliotheek is vooral bedoeld ter ondersteuning van medewerkers bij hun taken en ter vergroting van hun kennis. Omdat deze informatie ook van waarde kan zijn voor externen, wordt soms ook toegang verleend aan professoren en studenten. Vaak ligt bij bedrijfsbibliotheken meer de nadruk op actuele en gemakkelijk toegankelijke informatie dan op de bewaarfunctie (VVBAD, 2020b).

Religieuze bibliotheek

Met name in regio’s met een hoog percentage inwoners met een religieuze achtergrond zijn naast de openbare bibliotheken ook bibliotheken met een religieuze inslag te vinden. Het grootste deel heeft een christelijke achtergrond. Deze vestigingen vinden hun geschiedenis in de oorspronkelijke tweedeling tussen de volksbibliotheken enerzijds, waar voor iedereen, ongeacht stand of religie, iets te vinden moest zijn, en de christelijke leeszalen anderzijds, die terugdeinsden voor de gedachte dat gelovige lezers op heidense literatuur zouden kunnen stuiten (Huysmans, 2012). Daarnaast zet de Christelijke Bibliotheek voor Blinden en Slechtzienden (CBB) zich samen met Dedicon in voor een bibliotheekcollectie die ook voor mensen met een leesbeperking toegankelijk is door aangepast materiaal te vervaardigen, zoals gesproken boeken, kranten en tijdschriften, braille en grootlettertijdschriften.

Gevangenisbibliotheek

In 2013 werd een grootschalig plan gepresenteerd om flink te bezuinigen op het gevangeniswezen. Daarvan ondervond ook de gevangenisbibliotheek hinder: er zouden geen nieuwe boeken meer worden aangeschaft. Per 2016 zouden alle 24 fysieke gevangenisbibliotheken worden gesloten. Elke gedetineerde zou een tablet krijgen, waarop hij niet alleen zijn boodschappen kon doorgeven en zijn bezoek kon inplannen, maar waarop hij ook boeken zou kunnen lezen. Dit plan kon rekenen op een storm van kritiek: gevangenisbibliothecarissen en gedetineerden gaven aan welk belangrijk venster op de wereld boeken bieden aan hen die achter de tralies zitten. Juist voor de relatief vaak laaggeletterde en laagopgeleide gedetineerden zou de gevangenisbibliotheek een significante rol van betekenis spelen, ook in het voorkomen van terugkeer naar de criminaliteit na vrijlating. Daarnaast speelt het populaire wekelijkse bibliotheekuurtje een sociale rol, die niet door tablets kan worden overgenomen. Toch sluiten gevangenisbibliotheken vanwege bezuinigingen nu een voor een hun deuren (o.a. Drewes, 2019; IFLA, 2005; Lehman & Locke, 2005; Nijs, 2014; Vos, 2017).

Bibliotheek voor Varenden

Sinds het begin van de twintigste eeuw is het voor zeevarenden, binnenvaartschippers en expats mogelijk boeken te lenen bij een van de verschillende daartoe bestemde bibliotheken. Begin jaren zeventig fuseerden deze bibliotheken tot één bibliotheek voor zee- en binnenvaart. Men kon op 10 ruilpunten en 35 openbare bibliotheken in Nederland en omliggende landen boeken lenen en terugbrengen. Sinds 2004 is deze bibliotheek ondergebracht bij de Bibliotheek Rotterdam, waar men een speciaal abonnement kan aanvragen. De uitleenregels zijn afgestemd op het mobiele schippersbestaan. De materialen zijn maximaal twee maanden te leen en kunnen worden geruild in twaalf openbare bibliotheken (Hofland, 2004; NRC, 1998).

Schoolbibliotheek

Bijna de helft (47%) van alle basisscholen – 3.261 locaties – werkt samen met de bibliotheek volgens het programma de Bibliotheek op school (Van de Burgt & Van de Hoek, 2022a). Ook werken 829 schoollocaties voor het voortgezet onderwijs met de bibliotheek samen. Van de 829 schoollocaties waarmee wordt samengewerkt, is met 260 een samenwerkingsovereenkomst getekend (31%), zoals rondom de Bibliotheek op school (Klaren & van de Burgt, 2023). Veel scholen ontvangen periodiek een wisselcollectie van de lokale bibliotheek of kiezen ervoor de bibliotheek zelf te beheren. In dergelijke bibliotheken zijn boeken te vinden die kunnen dienen ter ondersteuning van de lessen, bijvoorbeeld leesboeken op het niveau van de leerlingen of informatieve boeken die passen bij de inhoud van de lessen. Vaak wordt een schoolbibliothecaris aangesteld of wordt deze taak door vrijwilligers – meestal ouders – vervuld. Boeken in schoolbibliotheken mogen vaak mee de klas in of naar huis worden genomen. Het gebrek aan beveiliging maakt de exemplaren gevoelig voor diefstal.

Bibliotheek in zorginstellingen

Ook in zorginstellingen is regelmatig een bibliotheek te vinden. Voor de inwoners van deze instellingen is het vaak niet meer mogelijk zelfstandig een bezoek te brengen aan de bibliotheek. De bibliotheken worden door de instellingen zelf beheerd of kunnen door middel van wisselcollecties door de lokale bibliotheek worden gevuld, waarbij rekening wordt gehouden met de leenhistorie van de instelling. Vaak bestaat een dergelijke collectie naast romans ook uit een grote hoeveelheid grootletterboeken, platenboeken, luisterboeken en muziek. Ook worden voor de oudere doelgroep soms herinneringskoffers, puzzels en spellen aangeleverd. Regelmatig worden daarnaast bijeenkomsten georganiseerd om bewoners en medewerkers informatie te geven over de mogelijkheden wanneer men niet langer in staat is zelf te lezen, bijvoorbeeld door gebruik te maken van leeshulpmiddelen. Ook kan een instelling bij bepaalde lokale bibliotheken een abonnement afsluiten om boeken te lenen voor de bewoners (o.a. KopGroep Bibliotheken, 2020; Bibliotheek De Kempen, 2020).

Huisbibliotheek

Ook particulieren kunnen een grote boekenverzameling hebben, soms oplopend tot tienduizenden banden. Een huisbibliotheek kan zijn aangelegd als ondersteuning van een onderzoek of uit pure belangstelling. Daarnaast wordt een privébibliotheek vaak gezien als een plek van rust en ontspanning, maar ook als een vorm van tentoonspreiding van kennis door de eigenaar. Diens verzamelingen wordt na zijn dood vaak geschonken aan een instelling of aangeboden aan een andere bibliotheek. In Nederland zijn de eigenaren van grote particuliere huisbibliotheken sinds 1991 verenigd in het Nederlands Genootschap van Bibliofielen (NGB) (Nederlands Genootschap van Bibliofielen, 2020).

Minibibliotheek

De minibieb, ook wel een openbare boekenkast of boekenruilkast genoemd, duikt steeds vaker op in het straatbeeld. Voorbijgangers kunnen er kosteloos en anoniem een boek uit halen of in zetten. Waar het in Nederland gaat om een particulier initiatief, zijn in Duitsland inmiddels bijna vierhonderd weerbestendige stalen kasten geplaatst, die de boeken moeten beschermen tegen omstandigheden van buitenaf. Onderzoek aan de universiteit van Bonn liet zien dat Duitsers de minibiebs beschouwen als een model dat ook voor de uitruil van andere goederen kan worden gebruikt (Köhl, 2008). Ook in Noord-Amerika en Australië komt het principe voor. Om te voorkomen dat de little free libraries verwaarloosd raken, wordt vaak een verantwoordelijke aangesteld. Soms wordt de inhoud van de boekenruilkasten ook wel aangevuld met afgeschreven boeken uit bibliotheken (o.a. Bibliotheek De Lage Beemden, 2020; de Bibliotheek op het station, 2020).

Strandbibliotheek

Daarnaast kent Nederland enkele openbare bibliotheken op bijzondere locaties, waaronder op het strand. Hoewel deze vestigingen onder een openbarebibliotheekorganisatie vallen, hoeft men vaak geen lid te zijn om in deze vestigingen – veelal voor één dag – boeken te kunnen lenen. De eerste strandbibliotheken werden opgericht in Zuid-Holland, in Katwijk, Scheveningen en Hoek van Holland. Zij ontstonden in 2005 in het kader van de Bibliotheekvernieuwing (2001-2008), en waren bedoeld om op een verrassende manier nieuwe doelgroepen te bereiken. Al snel volgden de provincies Noord-Holland (Zandvoort, IJmuiden, Wijk aan Zee, Castricum en Egmond aan Zee) en Friesland (Makkum). Ook volgden de badplaatsen Noordwijk, Kijkduin, Wassenaar, Monster en Brouwersdam, waarmee elke bibliotheek in Zuid-Holland een strandvestiging had. In deze beginperiode werden de strandbibliotheken in Noord- en Zuid-Holland financieel en organisatorisch ondersteund door Probiblio. Sinds 2009 moeten de strandvestigingen op eigen benen staan.

Stationsbibliotheek

Twee bibliotheken in Nederland kennen een Bibliotheek op het station: in de Stationshuiskamer van Rotterdam Centraal en op het middenperron van station Haarlem. Bij de collectionering wordt niet gestreefd naar een zo volledig mogelijk boekenaanbod, maar wordt vooral ingespeeld op de actualiteit. Alle boeken die in de top 60 van het CPNB staan, zijn bijvoorbeeld in de stationsbibliotheken te vinden, evenals boeken die veel aandacht krijgen in de media. Daarnaast zijn op de stations van Houten, Culemborg en Utrecht Centraal Boekspots te vinden: minibibliotheken die door bibliotheken worden beheerd, waar mensen gratis boeken kunnen lenen en zelfs materiaal ter beschikking kunnen stellen (de Bibliotheek op het station, 2020).

Vliegveldbibliotheek

Sinds 2010 is op luchthaven Schiphol de eerste permanente luchthavenbibliotheek ter wereld te vinden: de Airport Library. De vestiging bevindt zich achter de paspoortcontrole. Men kan er boeken lezen en muziek luisteren. De materialen zijn niet te leen. Hoewel er ruim vijfhonderd boeken in meer dan veertig talen te vinden zijn, ligt de nadruk op de Nederlandse cultuur: men vindt er bijvoorbeeld vertalingen van boeken van Nederlandse auteurs en werken over de Nederlandse architectuur, kunst en fotografie. Deze informatie wordt ook getoond op tablets en schermen. De Airport Library is daarmee mede bedoeld om de veelheid aan overstappende reizigers te enthousiasmeren eens een langer bezoek aan Nederland te brengen (Parool, 2010a). Het initiatief voor de luchthavenbibliotheek lag bij Proiblio, de openbare bibliotheken van Amsterdam, Haarlemmermeer en Delft en de Vereniging van Openbare Bibliotheken (VOB). Het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) kende twee ton subsidie toe om de vestiging te realiseren. De Airport Library is zeven dagen per week en 24 uur per dag open (Parool, 2010b). De dagelijkse zorg voor de bibliotheek is in handen van vijf gepensioneerde bibliothecarissen, de airport librarians (Airport Library, 2020). 

Tankstationsbibliotheek

Een bibliotheekvestiging in een gebouw met ruime openingstijden zorgt ervoor dat boeken vaker op te halen en terug te brengen zijn. Dat realiseerde de Bibliotheek West-Brabant zich ook bij de opening van een vestiging in het tankstation in Dinteloord. Aanvankelijk was dit servicepunt gevestigd in een school, maar door de groei van het aantal leerlingen was daar geen plek meer. Nu zijn de boeken niet slechts één dag per week, maar negentig uur per week beschikbaar. Ook voor de eigenaar van het tankstation zijn er voordelen: die hoopt dat bezoekers niet alleen een boek maar ook een kopje koffie of een broodje meenemen. In de ruimte bevindt zich ook een leestafel; binnenkort zullen er de eerste cursussen en lezingen worden gegeven (Omroep Brabant, 2021).

Bronnen