Uitleningen van de openbare bibliotheek

Neerwaartse trend aantal uitleningen

Het aantal uitleningen van fysieke materialen loopt sinds 1999 vrij constant terug. Dit geldt voor zowel boeken als voor audiovisuele materialen, voor zowel boeken voor volwassenen als boeken voor jeugd en voor zowel fictie als voor non-fictieboeken. De afgelopen 15 jaar daalde het aantal uitleningen jaarlijks gemiddeld met 5%. In de coronajaren 2020 (-30%) en 2021 (-9%) waren de dalingen nog groter. In 2022 steeg het aantal uitleningen met maar liefst 33%, tot 54,3 miljoen uitleningen (Van de Burgt & Klaren, 2023; CBS, 2023a). De bibliotheken laten met deze groei een mooie inhaalslag zien, al zijn aantallen nog niet op het niveau van voor de coronacrisis. Tegenover deze dalende trend van het aantal uitleningen van fysieke materialen staat een stijging van het aantal uitleningen van e-books: van 3,9 miljoen uitleningen in 2019 naar circa 5,3 miljoen eind 2022 (+37%). Ook het aantal uitgeleende luisterboeken steeg van circa 1,8 miljoen in 2019 naar 2,1 miljoen uitleningen in 2022 (+18%) (Van de Burgt & Klaren, 2023; CBS, 2023b).

Openbare bibliotheken in het Caribisch deel van het Koninkrijk der Nederlanden

Vanuit de Nederlandse wetgeving is de Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen (Wsob) ook op de BES-eilanden – Bonaire, Sint Eustatius en Saba – van toepassing. Vanuit het project Caribisch Nederland werkt de KB samen met de bibliotheken in het Caribisch deel van het Koninkrijk der Nederlanden: op Bonaire, Sint Eustatius, Saba (BES-eilanden), Curaçao, Aruba en Sint Maarten (CAS-eilanden). Het doel is de samenwerking te verbeteren en uit te breiden, zodat de bibliotheken de inwoners van de eilanden steeds beter van dienst kunnen zijn. Zo kregen inwoners van de eilanden vanuit het project toegang tot meer boeken (via de online Bibliotheek en door het aanvullen van de fysieke collectie), toegang tot BoekStart en het Leesoffensief en wordt er gesproken over de Bibliotheek op school.

In 2018 vroeg de KB als onderdeel van de jaarlijkse Gegevenslevering Wsob voor het eerst ook de 3 openbare bibliotheken op de BES-eilanden om gegevens over het kalenderjaar 2017. Vanaf 2022 zijn de bibliotheken op Curaçao, Aruba en Sint Maarten benaderd om - vrijwillig - deel te nemen aan de gegevenslevering. In 2023 hebben voor het eerst alle BES- en CAS-eilanden deelgenomen aan de Gegevenslevering Wsob. De bibliotheekstatistieken van het Caribisch deel van het Koninkrijk der Nederlanden zijn echter beperkter en niet direct te vergelijken met de resultaten voor Europees Nederland. Daarom zijn bibliotheekorganisaties op de BES- en CAS-eilanden niet in dit artikel verwerkt, maar zijn alle resultaten rondom deze bibliotheken gebundeld in een artikel over de openbare bibliotheken in het Caribisch deel van het Koninkrijk. 

Uitleningen van de digitale bibliotheek

Sinds de start van het e-bookplatform in 2014 laat het aantal uitleningen via de online bibliotheek een stijgende lijn zien, met groeipercentages van 99% (2015) en 74% (2016). Daarna vlakte de groei relatief gezien af, maar bleef het aantal uitleningen stijgen. In 2016 werden 2,8 miljoen e-books uitgeleend door de online bibliotheek; in 2022 steeg dat aantal tot circa 5,3 miljoen uitleningen. Ook in het aantal uitleningen van luisterboeken is een stijgende lijn te zien. In 2020 steeg het aantal uitgeleende luisterboeken fors (44%), mede door het tijdelijke aanbod van 100 promotietitels, die ook beschikbaar waren voor niet-leden. In 2022 werden bijna 2,1 miljoen luisterboeken uitgeleend; weliswaar minder dan in 2020, maar meer dan in 2021 en dan in 2019, voor de coronamaatregelen (Van de Burgt & Klaren, 2023; CBS, 2023b). Meer informatie over de uitleningen van de digitale bibliotheek is opgenomen in het onderzoeksartikel ‘Uitleningen van de digitale bibliotheek’. 

Herstel groter voor jeugdboeken

De daling in het aantal uitleningen is de afgelopen jaren groter voor boeken voor volwassenen dan voor jeugdboeken. Na twee coronajaren steeg het aantal uitgeleende boeken fors, het aantal uitgeleende jeugdboeken (39%) nog sterker dan het aantal boeken voor volwassenen (27%). In 2022 werden in totaal 31,6 miljoen jeugdboeken uitgeleend en 21,7 miljoen boeken voor volwassenen. Verhoudingsgewijs lenen kinderen en volwassenen meer fictie en minder non-fictie: in 2022 was fictie goed voor 82% van alle uitleningen van papieren boeken (Van de Burgt & Klaren, 2023).

Meer uitleningen via de Bibliotheek op school

In 2022 vergrootten bibliotheken de boekencollectie bestemd voor de Bibliotheek op school [1]. Het aantal boeken voor de Bibliotheek op school steeg met 10%, tot bijna 4 miljoen boeken. Het aantal kinderen en jongeren dat via de Bibliotheek op school of een soortgelijke samenwerking een boek leende uit de bibliotheekcollectie vertoont eveneens in 2022 een stijging. Waar het aantal uitleningen via scholen in de coronaperiode 2020-2021 was teruggelopen tot circa 4 miljoen, groeide dit in 2022 tot circa 6,5 miljoen. Eén op de vijf uitleningen van jeugdboeken in eigendom van de bibliotheek verliep in 2022 daarmee via de Bibliotheek op school (20%). Het aantal uitleningen via deze aanpak ligt hiermee iets hoger dan in het pre-coronajaar 2019, toen er 6,4 miljoen boeken uitgeleend werden.

In het schooljaar 2022-2023 werkten bibliotheken samen met 3.334 schoollocaties in het primair onderwijs volgens de aanpak van de Bibliotheek op school of een vergelijkbare aanpak. Hiermee werden ruim 658 duizend leerlingen bereikt. In het voortgezet onderwijs werd in dit schooljaar samengewerkt met 292 schoollocaties en werden 133 duizend leerlingen bereikt. Naast de bestaande samenwerkingen, voerden in het schooljaar 2022-2023 bibliotheken met een toenemend aantal schoollocaties in het primair en voortgezet onderwijs verkennende gesprekken voor het opstarten van een nieuwe samenwerking volgens de aanpak de Bibliotheek op school of een vergelijkbare aanpak (Klaren & Schrijen, 2024a-b). Deze stijging is in lijn met de aanvragen voor subsidie in het kader van de Impulsregeling vanuit het Masterplan basisvaardigheden. Vele bibliotheken ontvingen in schooljaar 2022-2023 subsidie om met nog meer scholen een samenwerking te verkennen en af te sluiten conform de aanpak de Bibliotheek op school. Eind 2023 werd daarnaast bekend dat er vanuit het Masterplan Basisvaardigheden 74 miljoen euro beschikbaar komt om nieuwe samenwerkingen in het kader van BoekStart en de Bibliotheek op school op te starten of om bestaande samenwerkingen uit te bouwen (KB, 2023c).

^{[1] Het totale aantal boeken in eigendom van de bibliotheken, inclusief verhuurd materiaal en collecties ten behoeve van de Bibliotheek op school of een soortgelijke samenwerking.}

Audiovisuele middelen steeds minder populair

De stijging in het aantal uitleningen is het minst sterk bij audiovisuele materialen. Deze zijn in 2022 gestegen naar 1 miljoen uitleningen; dat is 7% meer dan het jaar daarvoor. In 2019 werden bijna drie keer zoveel audiovisuele materialen uitgeleend (2,7 miljoen uitleningen). De daling van het aantal uitleningen van cd’s werd al voor 2005 ingezet; voor dvd’s geldt dat pas sinds 2014. In de afname van dvd-uitleningen is de opkomst van streaming- en video on demand-diensten van tv- en internetproviders en bedrijven als Spotify, Storytel, Netflix, HBO, Disney+ en Videoland duidelijk zichtbaar (Van de Burgt & Klaren, 2023; CBS, 2023b).

Ook dalende verkoop van cd's en dvd's

Naast het aantal uitleningen van audiovisuele materialen daalt ook de verkoop hiervan. Zo nam de omzet uit de verkoop van dvd's en blu-rays tussen 2017 en 2022 af van 65 miljoen naar 20 miljoen euro, en de omzet uit de verkoop van muziekcd's van 38 naar 15 miljoen euro. Daarentegen steeg wel de omzet uit de verkoop van vinyl sterk: van bijna 17 miljoen euro in 2017 naar 37 miljoen euro in 2022 (Nederlands Filmfonds, 2022; Nederlands Filmfonds, 2023; NVPI, 2019; NVPI, 2023).

Minder uitleningen per lid

Het ligt voor de hand te denken dat de veranderingen in het aantal uitleningen gerelateerd zijn aan veranderingen in het aantal leden. Alleen leden kunnen tenslotte boeken lenen. Het aantal uitleningen blijkt echter niet rechtstreeks gelieerd te zijn aan het aantal leden. De relatieve daling in het aantal uitleningen vanaf medio jaren negentig is groter dan die in het aantal leden. Sinds de jaren negentig neemt elk lid gemiddeld minder materialen mee naar huis. Ook de laatste jaren daalde het gemiddelde aantal geleende materialen verder, van 25 uitgeleende materialen per lid in 2010 tot 16 materialen in 2022. Het gemiddelde is hiermee toegenomen ten opzichte van de coronajaren 2020 (13 materialen) en 2021 (12 materialen), maar niet terug op het niveau van voor de coronacrisis (2019: 18 materialen). De meeste uitleningen voor jeugd worden geregistreerd op de lidmaatschappen van kinderen tot 12 jaar. Onder volwassen leden wordt het meest uitgeleend aan 60 plussers (Van de Burgt & Klaren, 2023; KB, 2023a).

Afname aantal uitleningen per item 

Een exemplaar van een willekeurig jeugdboek werd in 2022 gemiddeld 2,5 keer uitgeleend. Dat is minder vaak dan in 2005 (4,4 keer), en een lichte afname ten opzichte van pre-coronajaar 2019 (2,8 keer). Een boek voor volwassenen werd in 2022 gemiddeld 2,2 keer uitgeleend. Ook daar is eenzelfde afname zichtbaar ten opzichte van 2005 (3,5 keer) en 2019 (2,5 keer). Het gemiddeld aantal uitleningen per item was voor dvd’s in 2019 nog vergelijkbaar met jeugdboeken (2,7 keer), maar is de afgelopen jaren verder gedaald naar 1,5 keer in 2022 (Van de Burgt & Klaren, 2023).

Boeken meest uitgeleende materialen

Per lid leenden bibliotheken in 2022 gemiddeld circa 16 items uit de collectie uit. Boeken vormden het grootste aandeel van deze uitleningen; deze werden gemiddeld 15,5 keer per bibliotheeklid uitgeleend. Hoe minder inwoners er in het werkgebied van de bibliotheken wonen, des te hoger ligt het aantal uitleningen per bibliotheeklid (Van de Burgt & Klaren, 2022). In 2022 was de meest uitgeleende titel voor volwassenen De zevende zus van Lucinda Riley; onder de jeugd gooide De waanzinnige boomhut van 91 verdiepingen van Andy Griffiths de hoogste ogen.

Top 10 meest uitgeleende fysieke boeken in 2021

^{Bron: KB, 2023a.}

Vooral Nederlandstalige boeken geleend

Twee procent van de in 2022 uitgeleende boeken betrof anderstalige titels, waarvan het merendeel Engelstalige boeken. Het aantal uitleningen van anderstalige titels is in 2022 is flink gegroeid ten opzichte van 2021 (+ 33%). Het gros van de geleende boeken blijft echter Nederlandstalig (98%). Dit hangt nauw samen met de samenstelling van de collectie, die voor het merendeel uit Nederlandstalige boeken bestaat (94%). Hoewel het aandeel anderstalige boeken in de collectie voor volwassenen (10%) groter is dan voor jeugd (2%), is het aandeel anderstalige uitleningen voor beide nagenoeg gelijk (KB, 2023a).

Toch is anderstalig lezen de laatste jaren in opmars. In de boekhandel is het afzetaandeel van anderstalige boeken de afgelopen jaren sterk gestegen, van 7% in 2012 tot 20% in 2023 (KVB Boekwerk, 2023, 2024). Vooral onder jongeren neemt de voorkeur voor Engelstalige boeken toe: ruim een derde van de 16- tot 25-jarigen leest op dit moment het liefst Engelstalige boeken. (Nagelhout et al., 2023a-b). Anderstalige boeken worden met name gelezen omdat niet alle boeken in het Nederlands verschijnen, omdat men een andere taal wil oefenen of om boeken te lezen in de oorspronkelijke taal. Hoogopgeleiden en lezers tot 35 jaar lezen vaker anderstalige boeken (Nagelhout et al. 2022, 2023b).

Helft bibliotheekleden leent weleens voor anderen

In 2022 was circa één op de vijf Nederlanders lid van de openbare bibliotheek (Van de Burgt & Klaren, 2023; CBS, 2023a). Het aandeel Nederlanders dat gebruikmaakt van een bibliotheekabonnement is vermoedelijk groter: de helft van de actieve bibliotheekleden leent weleens materialen op zijn of haar pas voor anderen, zoals een partner of kinderen (Nagelhout, Richards & Qing, 2023a). In een kwart van de huishoudens in Nederland is minstens één persoon lid van de bibliotheek. Het aandeel bibliotheekleden ligt het hoogst onder gezinnen met kinderen en huishoudens in de middelste en hoge inkomensklassen. Hoewel de bibliotheken zich met een breed maatschappelijk aanbod op alle Nederlanders richten, verschilt het percentage van de bevolking dat bibliotheeklid is tussen verschillende groepen. Zo zijn vrouwen (19%) vaker lid dan mannen (14%), zijn mensen met een Nederlandse herkomst vaker lid van de bibliotheek (18%) dan mensen met een herkomst uit de rest van Europa (12%) of buiten Europa (15%), en is het lidmaatschap het hoogst onder schoolkinderen/studenten (46%) en pensioenontvangers (11%) (KB, 2023b).

Bronnen

• Burgt, A. van de & Klaren, M. (2023). Bibliotheekstatistiek 2022. Den Haag: KB.
• Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), StatLine (2023a). Openbare bibliotheken; leden, collectie, uitleningen vanaf 1900.
• Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), StatLine (2023b). Landelijke digitale openbare bibliotheek; gebruik, accounts en licenties.
• KB (2023a). Datawarehouse.
• KB (2023b). Dashboard Bibliotheekleden.
• KB (2023c). 74 miljoen voor BoekStart en Bibliotheek op school. Geraadpleegd op 21-2-2024.
• Klaren, M. & Schrijen, B. (2024a). Bibliotheken en de samenwerking met het primair onderwijs 2022-2023. Den Haag: KB.
• Klaren, M. & Schrijen, B. (2024b). Bibliotheken en de samenwerking met het voortgezet onderwijs 2022-2023. Den Haag: KB.
• KVB Boekwerk (2023). KVB Boekwerkmonitor Markt 2012-2022. 
• KVB Boekwerk (2024). Verkoopcijfers 2023.
• Nagelhout, E., Richards, C. & Qing, L. (2022). Rapportage Boekenbranche Meting 60. Themameting: Anderstaligheid. Amstelveen: GfK, in opdracht van Stichting Marktonderzoek Boekenvak (Koninklijke Boekverkopersbond, de Groep Algemene Uitgevers, Stichting Lezen, CPNB, KB).
• Nagelhout, E., Richards, C. & Qing, L. (2023a). Boeken lezen, lenen en kopen. Reguliere meting 2023 (meting 63). Amstelveen: GfK, in opdracht van Stichting Marktonderzoek Boekenvak (Koninklijke Boekverkopersbond, de Groep Algemene Uitgevers, Stichting Lezen, CPNB, KB).
• Nagelhout, E., Richards, C. & Qing, L. (2023b). In de leeswereld van jongeren. Boeken lezen, lenen en kopen (themameting 64). Amstelveen: GfK, in opdracht van Stichting Marktonderzoek Boekenvak (Koninklijke Boekverkopersbond, de Groep Algemene Uitgevers, Stichting Lezen, CPNB, KB).
• Nederlands Filmfonds (2022). Film Facts & Figures of the Netherlands. Summer 2022. Amsterdam: Nederlands Filmfonds.
• Nederlands Filmfonds (2023). Film Facts & Figures of the Netherlands. Summer 2023. Amsterdam: Nederlands Filmfonds.
• NVPI (2019). Marktcijfers 2018.
• NVPI (2023). Marktcijfers 2022.