Uitleningen van de openbare bibliotheek

Daling aantal uitleningen

Het aantal uitleningen van fysieke materialen loopt sinds 1999 vrij constant terug; dat geldt voor zowel boeken als voor audiovisuele materialen, voor zowel boeken voor volwassenen als boeken voor jeugd en voor zowel fictie als voor non-fictieboeken. De afgelopen 15 jaar daalde het aantal uitleningen jaarlijks gemiddeld met 5%, maar in coronajaren 2020 en 2021 zien we veel grotere dalingen. In totaal werd in 2021 36% minder uitgeleend dan in 2019, voor de coronamaatregelen. Ondanks de sluitingen en maatregelen leenden bibliotheken in 2021 nog 40,6 miljoen materialen uit, waarvan 39,6 miljoen fysieke boeken (Van de Burgt & Klaren, 2022; CBS, 2022a). Bijna alle bibliotheken (96%) zetten tijdens de sluitingen een afhaalservice op, waarbij leden vooraf gereserveerde materialen in de bibliotheek op konden halen. Bijna driekwart van de bibliotheken bezorgde boeken of andere materialen (ook) aan huis.  (Van de Burgt & Klaren, 2022). Tegenover de daling van de uitgeleende fysieke boeken (-35% ten opzichte van 2019) staat een stijging van het aantal uitleningen van e-books: van 3,9 miljoen uitleningen in 2019 naar circa 5,4 miljoen eind 2021 (+39%) (Van de Burgt & Klaren, 2022; CBS, 2022b).

Openbare bibliotheken in het Caribisch deel van het Koninkrijk der Nederlanden

Vanuit de Nederlandse wetgeving is de Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen (Wsob) ook op de BES-eilanden – Bonaire, Sint Eustatius en Saba – van toepassing. Vanuit het project Caribisch Nederland werkt de KB samen met de bibliotheken in het Caribisch deel van het Koninkrijk der Nederlanden: op Bonaire, Sint Eustatius, Saba (BES-eilanden), Curaçao, Aruba en Sint Maarten (CAS-eilanden). Het doel is de samenwerking te verbeteren en uit te breiden, zodat de bibliotheken de inwoners van de eilanden steeds beter van dienst kunnen zijn. Zo kregen inwoners van de eilanden vanuit het project toegang tot meer boeken, via de online Bibliotheek en door het aanvullen van de fysieke collectie, toegang tot BoekStart en het Leesoffensief en wordt er gesproken over de Bibliotheek op school.

In 2018 vroeg de KB als onderdeel van de jaarlijkse Gegevenslevering Wsob voor het eerst ook de 3 openbare bibliotheken op de BES-eilanden om gegevens over het kalenderjaar 2017. In 2022 zijn de bibliotheken op Curaçao, Aruba en Sint Maarten voor het eerst benaderd om - vrijwillig - deel te nemen aan de gegevenslevering over 2021. De resultaten voor de bibliotheken in het Caribisch deel van het Koninkrijk der Nederlanden zijn echter beperkter en niet direct te vergelijken met de resultaten voor Europees Nederland. Daarom zijn bibliotheekorganisaties op de BES- en CAS-eilanden niet in dit artikel verwerkt, maar zijn alle resultaten rondom deze bibliotheken gebundeld in een artikel over openbare bibliotheken in het Caribisch deel van het Koninkrijk.

Uitleningen van de digitale bibliotheek

Sinds de start van het e-bookplatform in 2014 laat het aantal uitleningen via de online bibliotheek een stijgende lijn zien, met groeipercentages van 99% (2015) en 74% (2016). Daarna vlakte de groei relatief gezien af, maar bleef het aantal uitleningen stijgen. In 2016 werden 2,8 miljoen e-books uitgeleend door de online bibliotheek; in 2021 steeg dat aantal tot bijna 5,4 miljoen uitleningen (Van de Burgt & Klaren, 2022; CBS, 2022b). 

Daling groter voor boeken voor volwassenen

De daling in het aantal uitleningen was de afgelopen jaren groter voor boeken voor volwassenen dan voor jeugdboeken, maar in 2020 was dit precies andersom. De tijdelijke sluiting van bibliotheken en de coronamaatregelen leken daarmee van grotere invloed op de uitleningen – en het bezoek van de bibliotheek – door jeugdleden dan door volwassen leden. In 2021 is het aantal uitleningen verder gedaald, maar is de daling voor jeugdboeken weer beduidend kleiner dan voor volwassenen. Het aantal uitgeleende boeken voor volwassenen nam met 13% af tot 17,0 miljoen, het aantal uitgeleende jeugdboeken nam met 5% af tot 22,6 miljoen. Circa één op de vijf uitleningen van jeugdboeken in eigendom van de bibliotheek verliep in 2021 via de Bibliotheek op school. Verhoudingsgewijs lenen kinderen en volwassenen steeds meer fictie en minder non-fictie: in 2021 was fictie goed voor 83% van alle uitleningen van papieren boeken (Van de Burgt & Klaren, 2022).

Audiovisuele middelen steeds minder populair

In 2021 leenden openbare bibliotheken 943 duizend audiovisuele materialen uit, zoals cd’s en dvd’s. Dat was 37% minder dan het jaar daarvoor. De daling van het aantal uitleningen van cd’s werd al vóór 2005 ingezet; voor dvd’s geldt dat pas sinds 2014 (Van de Burgt & Klaren, 2022). In de afname van dvd-uitleningen is de opkomst van video on demand-diensten van tv- en internetproviders en bedrijven als Netflix, Disney+ en Videoland duidelijk zichtbaar.

Minder uitleningen per lid

Het ligt voor de hand te denken dat de veranderingen in het aantal uitleningen gerelateerd zijn aan veranderingen in het aantal leden. Alleen leden kunnen tenslotte boeken lenen. Het aantal uitleningen blijkt echter niet rechtstreeks gelieerd te zijn aan het aantal leden. De relatieve daling in het aantal uitleningen vanaf medio jaren negentig was groter dan die in het aantal leden. Sinds de jaren negentig neemt elk lid gemiddeld minder materialen mee naar huis. Ook de laatste jaren bleef het gemiddelde aantal geleende materialen verder dalen, van 25 uitgeleende materialen per lid in 2010 tot 18 materialen in 2019. In 2020 en 2021 is de daling – mede door de tijdelijke sluiting en beperkte heropening in coronatijd – groter: gemiddeld leende een bibliotheeklid in 2021 12 materialen. De meeste uitleningen voor jeugd worden geregistreerd op de lidmaatschappen van kinderen tot 12 jaar. Onder volwassen leden wordt het meest uitgeleend aan 60 plussers (Van de Burgt & Klaren, 2022; KB, 2022a).

Aantal uitleningen per item licht gedaald

Een exemplaar van een willekeurig jeugdboek werd in 2021 gemiddeld bijna 2 keer (1,8) uitgeleend. Dat is minder vaak dan in 2005, toen dat nog 4,4 keer per jaar was, en minder dan in 2019, toen de teller op 2,8 keer stond. Een boek voor volwassenen werd in 2021 iets minder vaak uitgeleend (gemiddeld 1,6 keer per jaar. Ook daar is eenzelfde afname zichtbaar ten opzichte van 2005 (3,5 keer). Het gemiddelde aantal uitleningen per item was voor dvd’s in 2019 nog vergelijkbaar met jeugdboeken (2,7 keer), maar is in tijden van corona sterk terug gelopen, tot 1 uitlening per jaar in 2021 (Van de Burgt & Klaren, 2022).

Boeken meest uitgeleende materialen

Per lid leenden bibliotheken in 2021 gemiddeld circa 12 items uit de collectie uit. Boeken vormden het grootste aandeel van deze uitleningen; deze werden gemiddeld 11,7 keer per bibliotheeklid uitgeleend. Hoe kleiner het werkgebied van de bibliotheken, uitgedrukt in aantal inwoners, des te hoger ligt het aantal uitleningen per bibliotheeklid (Van de Burgt & Klaren, 2022). In 2021 was de meest uitgeleende titel voor volwassenen De zevende zus van Lucinda Riley; onder de jeugd gooide De waanzinnige boomhut van 91 verdiepingen van Andy Griffiths de hoogste ogen.

Top 10 meest uitgeleende fysieke boeken in 2021

^{Bron: KB, 2022a.}

Helft bibliotheekleden leent weleens voor anderen

In 2021 was circa een op de vijf Nederlanders lid van de openbare bibliotheek (Van de Burgt & Klaren, 2022; CBS, 2022a). Het aandeel Nederlanders dat gebruikmaakt van een bibliotheekabonnement is vermoedelijk groter: de helft van de actieve bibliotheekleden leent weleens materialen op zijn of haar pas voor anderen, zoals een partner of kinderen (Nagelhout et al., 2022). In een kwart van de huishoudens in Nederland is minstens één persoon lid van de bibliotheek (KB, 2022b). Op basis van tien jaar consumentenonderzoek naar het lezen, kopen en lenen van boeken maakte Stichting Marktonderzoek Boekenvak in 2018 een profiel van de boekenlener. Uit deze analyse en recentere metingen blijkt onder andere dat vrouwen, jongeren (tot 35 jaar), hoogopgeleiden en mensen met kinderen relatief vaak boeken lenen bij de bibliotheek (KVB Boekwerk, 2018; Nagelhout, 2020).

Bronnen

• Burgt, A. van de & Klaren, M. (2022). Bibliotheekstatistiek 2021. Den Haag: KB.
• Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), StatLine (2022a). Openbare bibliotheken; leden, collectie, uitleningen vanaf 1900.
• Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), StatLine (2022b). Landelijke digitale openbare bibliotheek; gebruik, accounts en licenties.
• KB (2022a). Datawarehouse.
• KB (2022b). Dashboard Bibliotheekleden.
• KVB Boekwerk (2018). Wie is de lener? Amsterdam: KVB Boekwerk, in opdracht van Stichting Marktonderzoek Boekenvak (Koninklijke Boekverkopersbond, Groep Algemene Uitgevers, Stichting Lezen, CPNB, KB).
• Nagelhout, E. (2020). Rapportage Boekenbranche Meting 51. 1e reguliere meting van 2020 naar het kopen, lezen en lenen van boeken. Amstelveen: GfK, in opdracht van Stichting Marktonderzoek Boekenvak (Koninklijke Boekverkopersbond, Groep Algemene Uitgevers, Stichting Lezen, CPNB, KB).
• Nagelhout, E., Richards, C. & Qing, L. (2022). Rapportage Boekenbranche Meting 59. Amstelveen: GfK, in opdracht van Stichting Marktonderzoek Boekenvak (Koninklijke Boekverkopersbond, de Groep Algemene Uitgevers, Stichting Lezen, CPNB, KB).
• klijke