Informatie voor het bibliotheeknetwerk
Mijn bladwijzers
Beeld maximaliseren Downloaden
Bewaar Selectie vergelijken

Dossier De bibliotheek in coronatijd

  1. Zijn we door de coronacrisis meer gaan lezen?

We hadden meer tijd om te lezen, maar deden we het ook?
Tijdens de coronacrisis konden we de deur niet uit, en dus hadden we plotseling tijd om al die hobby’s binnenshuis te ontplooien waaraan we tijdens een normaal leven niet toekwamen. Leesfans ontwikkelden dan ook al snel de veronderstelling dat we tijdens de crisis massaal meer gingen lezen. Maar klopt dat wel? Is ons gemiddelde aantal leesuren per dag tijdens de coronacrisis inderdaad gestegen?
Lezer

Waarop is het gebaseerd?

Het is geen gekke gedachte: om rustig een boek te kunnen lezen, hebben veel mensen een langere aaneengesloten periode zonder externe afleiding nodig. En laat dat nu precies zijn wat de crisis ons bracht. Tenminste: dat zou je denken. Uit onderzoek van GfK en KVB Boekwerk blijkt dat 35- tot 49-jarigen juist minder tijd hadden. Ook hadden ouders relatief minder vrije tijd dan lezers zonder kinderen. Zes op de tien 35-minners gaven wel aan meer tijd te hebben (Nagelhout, 2020; Nagelhout & Richards, 2020). 

Daarnaast kun je je afvragen wat men precies las. Bibliotheken waren tenslotte voor een aanzienlijk deel van de tijd gesloten, en startten in veel gevallen pas na enkele weken van sluiting haal- en brengservices op. De digitale platforms die de bibliotheeksector opstartte of uitbreidde, zoals de ThuisBieb en de LuisterBieb, alleen voor e-lezers een uitkomst, en bevatten bovendien maar een beperkt aanbod. Ook bleken boekhandels het tijdens de crisis moeilijk te hebben: in de periode waarin Nederlanders werden opgeroepen zoveel mogelijk binnen te blijven, zagen zij nauwelijks klanten (De Rek, 2020). Consumenten werden dan ook aangespoord lokale boekwinkels te steunen met een aankoop, om hen zo te redden van de ondergang (o.a. Keunen et al., 2020). Wat zeggen de cijfers?

Klopt het?

Nederland leest meer

Lezen won tijdens de coronacrisis inderdaad aan populariteit. GfK onderzocht het leesgedrag van Nederlanders in de eerste twee weken van april, toen er sprake was van een intelligente lockdownsituatie. Van de bijna drieduizend ondervraagden van 14 jaar en ouder lieten vier op de tien weten in deze periode meer tijd te hebben besteed aan het lezen van boeken. De coronacrisis had volgens deze peiling de meeste invloed op het leesgedrag van jongeren tot 35 jaar: van hen besteedde 47% meer tijd aan het lezen van boeken. Lezen was, kortom, tijdens de coronatijd onder veel bevolkingsgroepen populairder dan daarvoor (Nagelhout, 2020).

Meer lezen houdt aan

Ook bij een vervolgmeting in juni ontstond hetzelfde beeld: 6% gaf aan minder tijd te besteden aan het lezen van papieren boeken, tegenover 28% die hiervoor meer ruimte in de agenda had. Voor e-books ging het om respectievelijk 8% en 27%; voor luisterboeken om 15% en 19%. Met name hoogopgeleiden gaven aan dat zij in deze periode meer tijd besteedden aan het lezen van papieren boeken. Ook heavy en medium lezers – die minimaal één keer per week een boek ter hand nemen – besteedden meer tijd aan het lezen van papieren boeken en e-books is gestegen. Toch is ten opzichte van het voorgaande jaar het percentage niet-lezers ligt gestegen: dat schommelt rond de 21%. De coronacrisis lijkt dus vooral lezers te hebben aangezet tot meer lezen, maar heeft geen nieuwe grote hoeveelheden nieuwe leeszieltjes gewonnen (Nagelhout & Richards, 2020).

Meer lezen dan Netflixen

Uit een andere steekproef onder Nederlandse consumenten van 18 jaar en ouder, uitgevoerd door marktonderzoeksbureau GfK van 8 tot 16 april 2020, bleek dat 54% van de ondervraagden tijdens de lockdown één of meerdere leesactiviteiten ondernam (CPNB, 2020). Daarmee evenaarde lezen streamingsdiensten als Netflix – een mediagenieke uitspraak, die door onder meer NOS en NPO Radio 1 werd opgepikt (NOS, 2020; NPO Radio 1, 2020). 25% van de medium lezers die tijdens de lockdown las, las vaker fysieke boeken dan in niet-coronatijden. Onder ­light lezers was dit percentage zelfs 48% (CPNB, 2020).

Digitaal en van papier

Ook onderzoeksbureau GfK voerde een meting uit. De resultaten lieten zien dat met name jongeren tot 35 jaar vaker dan andere leeftijdsgroepen tijdens de coronacrisis meer tijd te hebben besteed aan het lezen van e-books en luisteren van luisterboeken. Hoogopgeleiden gaven juist aan dat de tijd die zij hadden besteed aan het lezen van papieren boeken was gestegen. De consumptie van luisterboeken steeg het minst sterk (Nagelhout, 2020).

Ouders lezen meer voor, grootouders minder

De lockdown had positieve invloeden op de regelmaat waarmee men voorlas. Met name ouders met kinderen van 7 tot 12 jaar gaven aan vaker voor te lezen: dit gold voor 16% van de ondervraagden. Dit gold voor 10% van de ouders met kinderen tot 6 jaar. Grootouders  schetsten een minder positief beeld: 21% gaf aan minder voor te lezen dan normaal, tegenover slechts 4% die een stijging waarnam. Deze daling valt te verklaren door het feit dat veel grootouders tot de risicogroep behoorden en hun kleinkinderen tijdens de lockdown daardoor niet konden zien (Nagelhout, 2020).

Vooral havisten en mbo’ers lezen meer

Ook bij onderzoeken die terugblikken op de twee coronajaren, zien we een positieve invloed op het leesgedrag: het aandeel Nederlanders dat in de vrije tijd leest is in de coronajaren 2020 en 2021 gestegen van 65% naar 75%. Vooral onder jongere leeftijdsgroepen (15-44 jaar) nam het percentage niet-lezers af. Zo is het aandeel niet-lezers onder 15- tot 24-jarigen gedaald van 53% in 2019 naar 37% in 2021. Voor 25-34 jarigen geldt een daling van 46% naar 32% en voor 35-44 jarigen een daling van 45% naar 34%. Vergeleken met andere opleidingsniveaus zijn vooral mensen met havo en mbo als hoogst voltooide opleiding in de coronajaren meer gaan lezen. Zo is het aandeel niet-lezers onder de mbo’ers gedaald van 44% in 2019 naar 31% in 2021. De stijging van het deel lezers is het grootst bij Nederlanders met een niet-westerse achtergrond: gestegen van 47% in 2019 naar 62% in 2021 (KVB Boekwerk, 2022).

Niet via de boekhandel

De boeken die we lazen tijdens de coronacrisis, lazen we hoogstwaarschijnlijk vooral boeken die we nog in de kast hadden staan of leenden van vrienden en familie. Onderzoek laat zien dat men tijdens de coronaperiode meer papieren én digitale boeken cadeau kreeg dan in dezelfde periode in de jaren daarvoor (Nagelhout, 2020). Zowel het aantal van de bibliotheek geleende als het aantal gekochte boeken lag een stuk lager dan in dezelfde periode een jaar eerder. De totale boekenmarkt, via zowel online als offline verkoopkanalen, was tijdens de Boekenweek, die liep van 7 tot en met 14 maart 2020, in afzet 16% kleiner dan in 2019. Via offline verkoopkanalen werd tijdens de gehele Boekenweek 12% minder afgezet dan in dezelfde periode in 2019. Daarna was in de weekcijfers voor de offline verkoopkanalen in vergelijking met dezelfde periodes 2017, 2018 en 2019 een historisch dieptepunt te zien. Op het laagste punt – eind maart, twee weken na de Boekenweek – was de afzet circa 40% kleiner dan tijdens een vergelijkbare periode in 2019, en de omzet circa een derde. Wel kocht men meer boeken online: de verkoop via digitale kanalen steeg juist in afzet en omzet, tot vier weken na de Boekenweek, half april. Latere cijfers schetsten, na een eerste flinke groei, echter een grillig beeld (CPNB, 2020).

Bol.com populair

Tijdens de coronacrisis kende Bol.com grote populariteit onder boekenlezers. Zowel voor papieren boeken als e-books was Bol.com het vaakst de plaats van aankoop: 32%, tegenover 24% voor de lokale boekwinkel. Het online verkoopkanaal werd gewaardeerd om het gemak waarmee je vanuit huis een boek kon uitzoeken. Bij de fysieke boekhandel kocht men vooral om lokale ondernemers te steunen en omdat de winkel als een inspirerende omgeving werd ervaren (Nagelhout, 2020).

Bibliotheek op een lager pitje

Hoewel het vanwege alle verschillende organisaties en uitleensystemen die het Nederlandse bibliotheeklandschap kent moeilijk is één overkoepelend beeld te krijgen van het aantal uitleningen in de coronaperiode, waagde bibliotheekcijferaar Mark Deckers toch een poging. Hij beweerde dat bibliotheken tijdens de lockdown bijna 8 miljoen boeken niet hadden uitgeleend die ze anders wel over de scanner hadden laten gaan. Wel zag hij grote verschillen tussen de provincies.  Zo zakte het aantal uitleningen in Overijssel tijdens de lockdown van 1,4 miljoen naar 65 duizend uitleningen en in Gelderland van 1,5 miljoen naar 161 duizend. Het aantal uitleningen in Noord- en Zuid-Holland daalde van 2,4 miljoen naar 360 duizend. Dit komt neer op respectievelijk 5%, 10% en iets meer dan 15% van de gebruikelijke capaciteit (Deckers, 2020). Een rondvraag langs individuele bibliotheken leverde soortgelijke getallen op. Zo liet Bjorn Franke van Biblionet Groningen weten dat in de maanden maart tot en met juni in de 37 Groningse Biblionet-bibliotheken 17% van het aantal materialen werd uitgeleend dat vorig jaar over de toonbank ging (Ruiten, 2020).

Anders lezen

Volgens het Centraal Boekhuis, dat de distributie van boeken verzorgt, zijn we tijdens de coronacrisis niet zozeer meer of minder gaan lezen; eerder hebben we onze leesgewoonten ietwat aangepast. Er werden bijvoorbeeld minder fysieke boeken gekocht en geleend, terwijl de populariteit van e-books steeg. Aan het begin van de coronaperiode nam met name de interesse in fictie en reisboeken hard af. De belangstelling voor thrillers en educatieve boeken groeide echter. Ook zag het Centraal Boekhuis een verschil tussen winkel- en internetaankopen. Bij webwinkels waren managementboeken, kinderboeken, non-fictieboeken en boeken op het gebied van mens en ontwikkeling populairder dan in de winkel (Centraal Boekhuis, 2020).

Conclusie

Tijdens de coronacrisis werd het boek inderdaad vaker opgepakt. Dit gold echter niet voor de hele bevolking: met name jongeren en light en medium lezers lazen vaker, voor andere groepen gold dat minder. Met name het e-book won populariteit – niet onlogisch, als je bedenkt dat je voor een digitaal boek de deur niet uit hoeft, en de bibliotheeksector bijzonder haar best had gedaan het verkrijgen van een digitaal boek te vergemakkelijken (KB, 2020). Ook was er een verschuiving in de populariteit van genres zichtbaar. Bibliotheken en boekhandels hebben tijdens de coronacrisis zeker geen winst geboekt: zij konden een stuk minder lezers blij maken met een boek dan in dezelfde periode in voorgaande jaren. De vlieger van het meer lezen ging, kortom, maar voor een deel van de Nederlanders op. Er werd vooral anders gelezen dan voorheen.

Bronnen