Belangrijke vragen voor de komende jaren, die gesteld worden in de Kennisagenda Openbare Bibliotheken. Linda Kool (themacoördinator Digitale Samenleving, Rathenau Instituut) en Valerie Frissen (directeur SIDN fonds en bijzonder hoogleraar Digital Technologies & Social Change) bogen zich daarover tijdens een kennissessie op het Nationale Bibliotheekcongres op 19 januari 2021. Aan de hand van een aantal praktische voorbeelden schetsten zij de belangrijkste vraagstukken rondom technologisch burgerschap en hoe we daarmee als samenleving kunnen omgaan. Kijk de sessie terug of lees het verslag hieronder.
Verslag
De bibliotheek speelt in vraagstukken rondom technologisch burgerschap een belangrijke rol, betogen Kool en Frissen. Deze tijd vraagt niet alleen om een sterk internet, met goede regelgeving en partijen die die wetten handhaven, maar ook om sterke burgers die binnen die kaders kunnen participeren. Nieuwe ontwikkelingen, zoals kunstmatige intelligentie, vragen daarin steeds meer van burgers. Zij worden steeds gemakkelijker gevolgd door grote techbedrijven, die hun voordeel doen met de verzamelde data. Ook worden ze sneller om de tuin geleid, bijvoorbeeld dankzij deep fake-technologie, die het mogelijk maakt anderen woorden in de mond te leggen door filmpjes te manipuleren. Deze techniek wordt met name ingezet om politici uitspraken te laten doen waar zij in werkelijkheid nooit achter zouden staan. Zo wordt het steeds lastiger waarheid van fake news te onderscheiden.
Het wordt daarom steeds belangrijker dat burgers stilstaan bij de werking van het internet. Zo begrijpen ze waarom hun eigen zoekresultaten verschillen van die van een ander, en hoeveel data daadwerkelijk over hun gedrag wordt verzameld. Alleen dan kunnen we de stap zetten richting een internet waar dezelfde publieke waarden van toepassing zijn als in het echte leven, zoals het recht op privacy, autonomie en pluriformiteit. Dat is nu nog lang niet altijd het geval – en dat beïnvloedt niet alleen het digitale leven, maar ook het echte. Zo gebruikt de overheid big data om criminaliteit op te sporen en nemen grote bedrijven als Amazon personeel aan op basis van dergelijke data – terwijl ze daarmee de vooroordelen op basis waarvan deze data zijn geprogrammeerd de kans geven zich verder te verspreiden.
Daarnaast wordt de technologie van vandaag de dag zo ontworpen dat het gebruik ervan steeds intuïtiever gaat, waardoor de echte en de digitale wereld steeds verder met elkaar vervlochten raken. We spreken ook wel van immersieve technologie, die het mogelijk maakt een apparaat te vragen de gordijnen dicht te doen, de wasmachine aan te zetten en de temperatuur binnenshuis te reguleren. Deze technologieën verweven zich moeiteloos met ons dagelijks leven.
Deze voorbeelden ogen wellicht onschuldig, maar wat te denken van de man die een bril ontwierp waarmee hij de daklozen die hij op straat passeerde uit zijn blik kon filteren? Zo verspreidt de discussie over filterbubbels, die ooit op het internet begon, zich naar het echte leven: technologie geeft ons de mogelijkheid allemaal een eigen werkelijkheid te ervaren, en dat kan leiden tot polarisatie en versplintering.
Bibliotheken kunnen, beamen ook Kool en Frissen, in deze vraagstukken een belangrijke rol spelen. Ze kunnen burgers stimuleren mee te denken en te praten over de rol van technologie in ons leven, en hen zo digitaal bewuster maken. Bibliotheken fungeren als fysieke poort tot digitale ontwikkelingen: waar zij zich eerst enkel bezighielden met de kennis die via het fysieke boek tot ons kwam, richten zij zich nu tot de informatiestromen die de burger op allerhande manieren bereiken. Het feit dat de bibliotheek ook door minderheidsgroepen, zoals laagtaalvaardigen, wordt gevonden, maakt het potentiële bereik des te groter.
Hoewel binnen het bibliotheekveld al mooie voorbeelden te vinden zijn van programma’s rondom digitaal burgerschap, zoals de Data Detox Kit van Fers, kunnen in de ogen van Kool en Frissen nog veel stappen worden gezet. Zo doen bibliotheken nog niet vaak een beroep op fondsen als het SIDN, terwijl hun agenda’s perfect aansluiten bij hun doelstellingen. Frissen en Kool nodigen bibliotheken dan ook van harte uit zich samen hard te maken voor een digitaal bewuste burger, die op de hoogte is van zaken als desinformatie, digitale privacy, veiligheid en gezondheid.
Deelnemers
- Linda Kool: themacoördinator Digitale Samenleving bij het Rathenau Instituut
- Valerie Frissen: directeur SIDN fonds en bijzonder hoogleraar Digital Technologies & Social Change
- Astrid Feiter: gespreksleider
Filmfragmenten
- Digitaal Burgerschap. Filmfragment over wat er op het spel staat in de digitale samenleving. Cubiss, 2020.
- Google Duplex: A.I. Assistant Calls Local Businesses To Make Appointments. Filmfragment waarin te horen is hoe een telefoongesprek met Google Assistant moeilijk te onderscheiden is van dat met een echte persoon. Google, 2018.
- Inclusieve algoritmes. Online sessie georganiseerd door Radboud Reflects met lezingen door Sennay Ghebreab, Roos Groothuizen en Lotje Siffels. Radboud Universiteit & ODSTREAM, 2020.
- HYPER-REALITY. Filmfragment waarin een voorstelling gemaakt over de vervlechting van de fysieke en virtuele wereld tot een caleidoscopisch geheel. Tijdens een bezoek aan de supermarkt, wordt iemands virtuele identiteit gehackt. Keiichi Matsuda, 2016.
- Deepfake Videos Are Getting Real and That’s a Problem. Filmfragment over deepfakes. Moving Upstream, 2018.
- HackShield casevideo. Video introductie van een voorbeeldinterventie om kinderen ‘cyberhelden’ te maken en hen (en hun omgeving) weerbaar te maken tegen internetcriminaliteit. HackShield Future Cyber Heroes, 2020.
- Videoportret Data Detox KB. Toelichting op een educatief product voor bibliotheken op het gebied van data geletterdheid en privacy. Fers, 2021.