Artikelen

Het internet heeft de manier waarop we informatie creëren, vindbaar maken en delen compleet veranderd. De consumptie van nieuws en informatie is voor een deel verschoven naar sociale media en on demand-diensten. Het verdienmodel van deze platforms is gebouwd op aandacht, niet op het bieden van betrouwbare en relevante informatie. Wereldwijd zijn er zorgen over de verspreiding van desinformatie en nepnieuws. Vooralsnog lijkt het in Nederland zo’n vaart niet te lopen. De pluriformiteit van het Nederlandse mediamodel dempt het risico van filterbubbels en echokamers.

Jongeren groeien op in een wereld van informatieovervloed en continue afleiding. De smartphone is een poort naar de wereld, die helpt om nieuwe dingen te ontdekken en contact met anderen te maken, maar ook om mee te leren in het klaslokaal. De jeugd van nu is versmolten met de sociale media: hun online en offline identiteiten vloeien vrijwel naadloos in elkaar over. We weten nog weinig over de invloed van deze ontwikkelingen op het opgroeien van de jeugd. Evenmin weten we hoe we de jeugd kunnen toerusten op een leven volgens de standaarden van de 21e eeuw. Hoewel beeld overheersend is geworden, blijft het ‘gewone’ lezen van belang om goed te kunnen functioneren in de informatiesamenleving.

Nu artificiële intelligentie steeds meer toepassingen krijgt en robots een serieuze factor op de werkvloer worden, zal tegelijkertijd de behoefte aan specifiek menselijke vaardigheden zoals creativiteit en verbeeldingskracht toenemen. Enerzijds is er een vraag naar goed opgeleide mensen in de technische vakken, anderzijds zijn nieuwsgierigheid en duiding belangrijke onderliggende waarden van innovatie. De snelle technologisering heeft een keerzijde. Mensen willen inzicht hebben in wat ze doen en gebruiken. Maken, vakmanschap en ambacht staan daardoor in een hernieuwde belangstelling.

Data wordt wel de olie van de 21e eeuw genoemd. Technologische innovatie heeft de mogelijkheden om data te verzamelen, op te slaan en doorzoekbaar te maken enorm vergroot. Daardoor neemt de hoeveelheid data exponentieel toe, alsook de mogelijkheden om gedrag te volgen en te sturen. De ambitie om van Nederland dé digitale koploper van Europa te maken, is door het kabinet uitgewerkt in de Nederlandse Digitaliseringsstrategie. Het doel is het vertrouwen van burgers te vergroten door het fundament voor digitalisering te versterken: privacy, cybersecurity, digitale vaardigheden en eerlijke concurrentie.

De periode waarin mensen werken of onderwijs volgen wordt langer en flexibeler. Mensen wisselen vaker periodes van leren, loondienst en zelfstandig ondernemerschap af. Nieuwe generaties betreden de arbeidsmarkt; zij kijken anders tegen organisaties aan en brengen nieuwe kennis en andere waarden mee. Automatisering en robotisering maken hele beroepsgroepen overbodig, maar er ontstaan ook nieuwe banen. De noodzaak tot vernieuwing op de werkvloer is groot. Grenzen tussen werk, privé en vrije tijd vervagen. Wanneer een baan niet langer het grootste deel van het dagelijks leven beslaat, zoeken mensen andere manieren om zin te geven aan hun bestaan. Ook daar, of misschien wel juist daar is voor bibliotheken een waardevolle bijdrage te leveren.

Digitalisering leidt tot verschuivingen in de traditionele waardeketen van auteur - uitgever - boekhandel en bibliotheek - lezer. De waardeketen is nu een flexibel netwerk met de klant als middelpunt. De rolverdeling tussen de verschillende partijen verandert en er komen nieuwe, branchevreemde toetreders op de markt. Auteurs zijn zelf uitgever, lezers gaan zelf publiceren, online platforms maken bemiddelaars ten dele overbodig. Daardoor gaan verdienmodellen en bestaande structuren op de schop en komen er nichemarkten bij. Ook groeit het aanbod van streamingdiensten, die beter aansluiten bij de manier waarop mensen hun vrije mediatijd willen besteden.

Demografische, economische en technologische ontwikkelingen zijn van grote invloed op de manier waarop we leren, werken, consumeren en samenleven. Als middelpunt van de lokale gemeenschap hebben openbare bibliotheken daar dagelijks mee te maken. Deze veranderingen leiden tot nieuwe vragen over de rol van de bibliotheek. In dit dossier beschrijven we maatschappelijke trends op gebieden die voor bibliotheken relevant zijn. Denk bijvoorbeeld aan de ongelijkheid die ontstaat als mensen niet dezelfde kansen kunnen grijpen, de veranderingen in mediagedrag, lezen en nieuwsconsumptie, de gevolgen van de datasamenleving die nu ontstaat, flexibilisering op de arbeidsmarkt, ontwikkelingen in de publieke ruimte, burgerbetrokkenheid en publieksparticipatie. We plaatsen de trends in een bredere context en proberen er duiding aan te geven: wat betekenen deze ontwikkelingen voor bibliotheken? Daarover kunnen bibliotheken zelf uiteraard het beste nadenken. We hopen dat een trendverkenning zoals deze kan bijdragen aan dat denkproces. Bovendien is het trenddossier nooit af. Het is een momentopname die voortdurend aangevuld kan worden en voorzien van nieuwe contexten.

Nederlanders besteden steeds minder tijd aan het lezen van langere teksten. Vooral de daling van de leestijd en het gebrek aan leesplezier bij jongeren leiden tot zorgen. De behoefte aan het lezen, delen en luisteren van verhalen blijft, maar verschuift naar andere plaatsen en andere kanalen. Tegelijkertijd zijn er volop nieuwe initiatieven in boekhandel, bibliotheek en uitgeverij te vinden. Literaire podia en festivals bloeien op, de interesse voor het zelf schrijven van proza en poëzie groeit en leesclubs en online platforms weten met ‘sociaal lezen’ communities aan zich te binden.

Onzekerheid over de toekomst en toenemende kansenongelijkheid zorgen voor grote verschillen in de samenleving. De overheid legt meer verantwoordelijkheid bij de burger, maar zelfredzaamheid vraagt om vaardigheden waarover niet iedereen in gelijke mate beschikt. Dat vergroot het risico dat mensen niet meer kunnen meekomen, met eenzaamheid, een gebrekkige gezondheid, schooluitval, werkloosheid en armoede als gevolg. Dit druist in tegen het ideaal van een inclusieve samenleving.

Meer dan ooit heeft de klant de touwtjes in handen. Die klant wil snelle bediening op maat, en wel zo eenvoudig mogelijk. De consument is grillig en laat zich niet makkelijk meer binden. Zijn voorkeuren veranderen snel. Tegelijkertijd nemen de mogelijkheden om klanten nauwgezet te volgen toe.