Wat weten we al uit onderzoek over participatie in de informatiesamenleving?

Achtergrond 

Digitale vaardigheden en digitale weerbaarheid zijn de afgelopen decennia steeds belangrijkere voorwaarden geworden om succesvol en veilig te kunnen deelnemen aan de maatschappij. Niet alleen op de werkvloer, maar ook in het onderwijs en thuis is het gebruik van digitale middelen niet meer weg te denken. Lang niet iedereen kan echter gelijke tred houden met de digitalisering en technologisering van de samenleving. Met de programmalijnen Digitale inclusie en Digitaal burgerschap bieden bibliotheken ondersteuning voor burgers in de digitale samenleving. Van de ontwikkeling van digitale basisvaardigheden tot meer complexe vaardigheden en een kritische houding die maakt dat burgers zich actief en weerbaar kunnen bewegen in de online informatiesamenleving. 

Wat weten we al?

Om de twee landelijke programmalijnen zo goed mogelijk af te kunnen stemmen op burgers, willen we graag meer inzicht krijgen in de doelgroep. Omdat er al veel onderzoek is gedaan naar digitale vaardigheden en digitale weerbaarheid heeft de KB aan ECBO gevraagd in kaart te brengen wat er al bekend is over de omgang van Nederlanders met digitale media en de eventuele problematiek die specifieke groepen ervaren in hun participatie in de online informatiesamenleving. Met dit literatuuronderzoek is in kaart gebracht of en hoe de volgende vragen beantwoord kunnen worden op basis van eerder onderzoek:

1. Welke rol spelen digitale media en technologie in het dagelijks leven van burgers?
2. Met welke uitdagingen, beperkingen, problemen en kwetsbaarheden krijgen burgers te maken bij het gebruik van digitale media (o.a. digitale overheidsdiensten)? 
3. Hoe ziet het landschap van interventies/educatie/initiatieven rondom e-inclusie eruit? 

Wat is er bekend over de doelgroep?

Om deze vragen te kunnen beantwoorden, hebben de onderzoekers van ECBO met systematische zoekopdracht in twee wetenschappelijke databases 63 artikelen geselecteerd om verder uit te diepen. Om tot een doelgroepenanalyse te komen, waren de kenmerken die de afzonderlijke artikelen rapporteren bepalend. In veel artikelen wordt echter niet consequent gerapporteerd over algemene achtergrondkenmerken van de respondenten. Hierdoor waren de onderzoekers genoodzaakt om zich te richten op het kenmerk waar het meest over werd gerapporteerd: leeftijd. Op basis van het integratief gedragsmodel zijn voor jongeren, volwassenen en ouderen bepalende kenmerken in kaart gebracht:

• Wat willen en kunnen zij?
• Waar lopen zij tegenaan?
• Wat maakt de doelgroep kwetsbaar?

Conclusies en aanbevelingen per doelgroep

Welke interventies zijn er?

Het literatuuronderzoek naar interventies leverde een beperkt aantal studies op. De gevonden interventies voor jongeren richten zich op hun huidige online gedrag en zijn erop gericht het internet op een betere manier te leren benutten. Bij volwassenen zijn de gevonden interventies veelal gericht op het aanleren van digitale vaardigheden om taken uit te kunnen voeren en digitaal mee te kunnen blijven doen. De interventies voor ouderen zijn gericht op het bieden van een passende ondersteuningsstructuur, die moet kunnen inspelen op de diversiteit aan ervaringen en leerwensen van ouderen.

Onbeantwoorde vragen

Dit literatuuronderzoek heeft bevestigd dat het onderzoek naar digitaal burgerschap en digitale inclusie een relatief nieuw veld is. Ondanks de vele aandacht voor dit thema vanuit de wetenschap, is de hoeveelheid onderzoeksinformatie over de doelgroep en interventies relatief beperkt. Bij het analyseren van de data bleek dat die niet altijd toereikend was om antwoord te kunnen geven op de onderzoeksvragen van de KB. De onderzoekers van ECBO hebben dit omgezet in 3 aanbevelingen voor toekomstig onderzoek: 

1. Meer kwalitatief onderzoek naar inzichten en behoeften onder doelgroepen
2. Stimuleren van (wetenschappelijk) onderzoek naar doelgroepen en interventies
3. Een eenduidige begrippenlijst rondom participatie in de informatiesamenleving opstellen.