Informatie voor het bibliotheeknetwerk
Mijn bladwijzers

De bibliotheek voor ouderen

Onderzoeksartikel
Laatst bijgewerkt: 17 november 2022
Senioren maken een belangrijk onderdeel uit van het ledenbestand van bibliotheken. Een groot deel van de bibliotheken heeft een aanbod dat op deze doelgroep is toegespitst. Toch zijn nog niet alle ouderen even goed op de hoogte van dat aanbod.
Ouderen computerhulp

Meer ouderen in landelijke gebieden

Nederland telt zo’n 3,5 miljoen 65-plussers. Dit is 20% van de Nederlandse bevolking, die bijna 17,6 miljoen mensen telt (CBS, 2022a). De meeste ouderen wonen in landelijke gebieden, zoals in Noord-Nederland, Oost-Nederland, Zeeland en Limburg. In steden wonen relatief gezien minder ouderen, maar omdat daar de bevolkingsdichtheid hoog is, gaat het nog steeds om een grote groep (CBS, 2022b).

Percentage ouderen groeit

Het aandeel ouderen groeit: in 1950 maakte deze groep nog 7,7% van de bevolking uit. Dit valt te verklaren door het feit dat Nederlanders steeds ouder worden, als gevolg van de verbeterde gezondheidszorg. Daarnaast wordt de grote groep Nederlanders die vlak na de oorlog werd geboren – de zogeheten babyboomgeneratie – nu tot de categorie ‘ouderen’ gerekend. Het feit dat het geboortecijfer op dit moment een stuk lager ligt, maakt het aandeel ouderen stijgt. De verwachting is dat deze vergrijzing ook de komende jaren zal doorzetten (CBS, 2022c).

Bron: CBS, 2020a.
Wat is de definitie van een oudere?

Wanneer behoor je tot de oudere doelgroep van de bibliotheek? Een duidelijke definitie ontbreekt. Wel bieden bibliotheken regelmatig abonnementen voor senioren aan. Deze zijn vaak bedoeld voor 65-plussers, gebaseerd op de pensioenleeftijd die tot enkele jaren leden werd gehanteerd. In dit artikel wordt waar mogelijk die grens aangehouden, tenzij het aangehaalde onderzoek een andere definitie hanteert. Dit wordt dan gespecificeerd.

Oudere leent graag

Uit onderzoek blijkt dat 65-plussers vaker dan jongere generaties primair lenen in plaats van kopen. Als ze toch in de boekhandel lopen, doen ze daar minder vaak impulsaankopen. Wel baseren zij hun keuze minder op de informatie zij vooraf hebben gelezen, bijvoorbeeld op websites of sociale media, en meer op de informatie die in de boekhandel of bibliotheek aan hen wordt gegeven. Hoewel senioren steeds vaker voor een e-book kiezen, blijft het papieren boek populair (KVB Boekwerk, 2020).

Een derde van de senioren bezoekt de bibliotheek

Uit onderzoek van Probiblio blijkt dat ruim een derde van de senioren weleens een bibliotheek bezoekt. Net als andere leeftijdsgroepen komen ouderen voornamelijk langs om materialen te lenen (88%). Ook gaan ze naar de bibliotheek om kranten en tijdschriften te lezen (21%) of om informatie op te zoeken (26%). Wanneer ze ervoor kiezen de bibliotheek niet te bezoeken, is dat voornamelijk omdat ze denken de bibliotheek niet nodig te hebben (48%). Sommigen geven bovendien aan dat zij niet van lezen houden (18%) of niet mobiel meer zijn (8%). Ook vinden ze de bibliotheek soms te ver weg (8%) of te duur (8%). Sommigen van hen zouden vaker naar de bibliotheek willen komen om een cursus te volgen over tablets of computers (13%) of om mensen te ontmoeten (12%) (Probiblio, 2018).

Oudere bibliotheekgebruiker komt voor koffie, krant en praatje

De oudere bibliotheekgebruiker maakt onderdeel uit van meerdere klantsegmentatiemodellen die in de loop der jaren voor de bibliotheek zijn samengesteld. Zo werd in 2008 in opdracht van de VOB een onderzoek gedaan naar de klanten van bibliotheken. Volgens dit onderzoek maakt de ‘gepensioneerde gezelligheidszoeker’ zo’n 5% van het ledenbestand uit. Deze komt vooral naar de bibliotheek om kranten en tijdschriften te lezen, een kopje koffie te drinken en een praatje te maken. Ander onderzoek verdeelt bibliotheekbezoekers in zes verschillende doelgroepen, waarvan twee oudere: de ‘plezierlezers’ en de ‘ontmoeters en tijdschriftenlezers’. Deze laatste groep bestaat vooral uit mannen. De plezierlezers komen met name voor romantische en spannende fictie naar de bibliotheek (Stalpers, 2010). Hoewel niet al deze onderzoeken de bibliotheekbezoeken van ouderen specifiek koppelen aan eenzaamheidsbestrijding, valt wel degelijk in te denken dat veel ouderen de bibliotheek bezoeken om eenzaamheid tegen te gaan. Van alle 85-plussers voelt bijna twee derde (63%) zich eenzaam (RIVM, 2016).

Een op de zeven bibliotheekleden 60-plus

Het grootste deel van de bibliotheekleden is jeugdlid, hetgeen deels te verklaren is door het gratis lidmaatschap tot 18 jaar dat vrijwel alle bibliotheken (92%) hanteren. Ook ouderen maken echter een belangrijk onderdeel uit van het ledenbestand: na een druk werkend leven beginnen veel ouderen weer met lezen. Samen maken alle 60-plussers er 18% uit van het ledenbestand van alle openbare bibliotheken. Dit is hoger dan andere leeftijdsgroepen, zoals de 20- tot 40-jarigen (12%) en de 40- tot 60-jarigen (13%) (Van de Burgt & Van de Hoek, 2021a).

Bron: Van de Burgt & Klaren, 2022a.

Digitaal lezen populair onder ouderen

Ook weten steeds meer ouderen de weg naar het digitale boek te vinden. Een kwart van de (26%) actieve digitale lidmaatschappen van de bibliotheek zijn van 60-plussers (Van de Burgt & Klaren, 2022a). Dit lidmaatschap maakt onderdeel uit van het reguliere lidmaatschap van de bibliotheek. Senioren scoren daarin beduidend hoger dan jongere leeftijdsgroepen. Ze gebruiken daarvoor vaak een e-reader – in tegenstelling tot lezers van 50 tot 65 jaar, onder wie de tablet juist populairder is, en 35-minners, die eerder lezen op hun mobiele telefoon (Nagelhout, 2020). Ook zijn 65-plussers vaker bekend met de diensten van de online Bibliotheek dan jongere consumenten (Nagelhout & Richards, 2020).

Bron: Van de Burgt & Klaren, 2022a.*

*Het merendeel van de actieve digitale lidmaatschappen waarvan de leeftijd van de gebruiker onbekend is, bestaat uit digital only-lidmaatschappen. Dit zijn lidmaatschappen van volwassenen waarvan de exacte leeftijd onbekend is. Hierdoor telt het totaal van de leeftijdscategorieën van 18 tot 100 jaar tot een ander percentage op dan het aandeel volwassen leden, waarin deze groep wel meegeteld wordt.

Driekwart bibliotheken heeft aanbod voor ouderen

Bij het vormgeven van een aanbod voor ouderen hebben bibliotheken te maken met verschillende eigenschappen die het gebruik van het aanbod bemoeilijken, zoals verminderde mobiliteit, slechter zicht, een geringere concentratie, een verslechterend geheugen en achterblijvende digitale vaardigheden. Veel bibliotheken hebben een speciaal aanbod dat met deze zaken rekening houdt. Ruim driekwart van de bibliotheken (77%) heeft een bezorgdienst aan huis. Een even groot deel (75%) zorgt voor wisselcollecties in verzorgings- en verpleeghuizen; bijna de helft van de bibliotheken (48%) heeft daar een uitleenpunt. Drie op de vier bibliotheken organiseren bovendien activiteiten die voor ouderen interessant kunnen zijn, zoals informatiebijeenkomsten over gezondheid, reizen, streekhistorie en genealogie. Twee derde van de bibliotheken (64%) richt haar promotie specifiek op ouderen, zij het in veel gevallen (62%) incidenteel (Kasperkovitz et al., 2009). Ook is in veel bibliotheken aanbod te vinden dat niet in het bijzonder op ouderen is afgestemd, maar dat wel voor deze doelgroep behulpzaam kan zijn, zoals een collectie grootletterboeken en luisterboeken en producten en diensten voor volwassenen rondom digitale vaardigheden aan (95%) en/of e-overheid (90%) (Van de Burgt & Klaren, 2022b).

Ouderen in de Wijk

Ouderen in de Wijk is een initiatief dat in 2015 is gestart en door de vier grote bibliotheken van Nederland – Rotterdam, Utrecht, Den Haag en Amsterdam – wordt uitgevoerd, met als doel pensioengerechtigden (weer) zelfredzaam te maken. Dit gebeurt bijvoorbeeld door verschillende activiteiten te organiseren en het overige aanbod in de wijk in kaart te brengen. Hierbij wordt samengewerkt met buurtorganisaties in de stad. Het aanbod van activiteiten wordt gebundeld in een maandelijkse activiteitenkalender, gevuld met voor ouderen relevante activiteiten, zowel in de wijken als in de bibliotheek. Alle deelnemers van Ouderen in de Wijk krijgen deze gratis per mail of per post thuisgestuurd. Zo worden ouderen gestimuleerd ook op latere leeftijd nog actief te blijven. 

Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) heeft, in opdracht van de bibliotheek, kwalitatief onderzoek gedaan naar Ouderen in de Wijk. Zowel de ouderen en professionals als de externe organisaties die betrokken zijn bij de organisatie en uitvoering zijn positief over de interventie. De gastvrouwen hebben een belangrijke rol in het leggen van de verbinding met de ouderen. Zij zorgen voor een veilige en vertrouwde omgeving, waardoor de ouderen bereid zijn deel te nemen en zich durven open te stellen. Ook geeft het ouderen beter zicht op het lokale activiteitenaanbod en maken ze hier ook gebruik van. Verder vormen de activiteiten een ontmoetingsplek waar ouderen sociale contacten opbouwen. Bovendien zijn er waardevolle samenwerkingen ontstaan tussen de bibliotheek en organisaties in de wijk, waarbij er sprake is van een win-winsituatie (Baâdoudi et al., 2021). 

Lezen voor ouderen met een leesbeperking

Meer dan 250 duizend Nederlanders hebben een visuele beperking aan beide ogen. Van deze groep is 85% 50 jaar of ouder (Oogfonds, 2020). De bibliotheek heeft een breed aanbod voor ouderen met een visuele beperking, waaronder:

  • Audiolezen: boeken, kranten en tijdschriften in gesproken vorm, hoorcolleges en hoorspelen. Deze materialen zijn op verschillende manieren te beluisteren: via apps, via online players of andere afspeelapparaten voor streaming en op Daisy-cd;
  • Braillelezen: boeken en tijdschriften, gedrukt in braille;
  • Letterlezen: boeken, kranten en tijdschriften in grote letterdruk;
  • Combilezen: combinaties van leesvormen, zoals audio en letter of braille en voelbare tekeningen. 

Om deze dienstverlening zo efficiënt mogelijk te laten verlopen, werken Bibliotheekservice Passend Lezen, Dedicon en de Christelijke Bibliotheek voor Blinden en Slechtzienden (CBB) hierin samen, onder regie van de KB. Bibliotheekservice Passend Lezen verzorgt het klantencontact, de selectie van titels voor de collectie en de toegankelijkheid van de collectie via haar website en catalogi. Dedicon en CBB dragen zorg voor de vervaardiging en distributie van het aangepaste materiaal: gesproken boeken, kranten en tijdschriften, braille, grote lettertijdschriften, digitale data, reliëf en maatwerk. Gezamenlijk worden onderzoeken en (innovatieve) projecten uitgevoerd. Ook wordt er nauw samengewerkt met de openbare bibliotheken, een vertegenwoordiging van gebruikers (Lezersraad, testgroep en leespanel) en belangen- en expertiseorganisaties, zoals Vereniging Onbeperkt Lezen, de Oogvereniging, Bartiméus en Koninklijke Visio.

Senioren niet op de hoogte van complete aanbod

Ouderen blijken niet altijd even goed op de hoogte van het brede aanbod van de bibliotheek. Bijna driekwart (72%) weet dat de bibliotheek een leestafel voor kranten, tijdschriften en boeken biedt. Ook is men meestal op de hoogte van de aanwezigheid van grootletterboeken (58%) en luisterboeken (56%). Senioren weten echter vaak niet af van het bestaan van informatieve bijeenkomsten (25%), leesclubs (24%), boek-aan-huis-services (23%), inloopspreekuren over tablets (17%) en muzikale voorstellingen (8%). De bibliotheek zou hen naar eigen zeggen het beste kunnen bereiken via een huis-aan-huisfolder (35%), de lokale krant (35%) of de website van de bibliotheek (31%) (Probiblio, 2018).

Hoe noemen we een oudere?

Hoe spreek je een senior het best aan? Dat vroeg Probiblio aan 655 ouderen van 65 jaar en ouder door heel Nederland, zowel leden als niet-leden. Het prettigst voelen ze zich bij de term ‘senior’ (73%), gevolgd door ‘oudere’ (38%) en ‘oudere volwassene’ (37%). De benamingen ‘bejaarde’ (9%), ‘oudje’ (6%) en ‘oude van dagen’ (5%) vallen het minst in de smaak (Probiblio, 2018).

Bronnen